2023-yil mart oyida Yilmaz O‘zkan rafiqasi Maysani xorijga chiqish pasportini yangilash uchun vatani Turkmanistonga ketayotganida Istanbul aeroportida kuzatib qo‘ygan edi. Ammo Turkiyaning Ashxoboddagi elchixonasi unga oilaviy viza berganiga qaramay, Maysa o‘shandan beri Turkiyadagi uyiga qaytib kela olmaydi.
Turkmaniston rasmiylari tomonidan hech qanday izohsiz besh yillik sayohat taqiqi qo‘yilgani tufayli Maysa 2028-yilgacha Turkmanistonni tark eta olmas ekan.
Boshqa chora qolmagach, Yilmaz o‘tgan yili qattiq avtoritar mamlakat prezidenti Serdar Berdimuhamedovga murojaat yo‘llagan.
"Siz Turkmanistondek buyuk davlatning rahbarisiz. Biz oddiy fuqarolarmiz. Siz bir-birini sevganlarni birlashtirishingiz kerak. Turkmaniston prezidentidan xotinimning yonimga qaytishiga ruxsat berishini so‘rayman," degan murojaatga rasmiy javob olmaganini aytdi.
U yolg‘iz emas.
"Ozodlik" radiosining Turkman xizmatiga ma’lum qilishicha, Yilmaz Turkmanistonga qaytganidan so‘ng amalda tuzoqqa tushgan turkman turmush o‘rtoqlari bor turk erkaklaridan iborat WhatsApp guruhining 60 ga yaqin a’zosidan biridir.
Gazga boy Turkmaniston o‘z fuqarolarining Turkiyaga ommaviy ko‘chib ketishidan xijolat bo‘layotganga o‘xshaydi. Bu tendensiya yomon boshqarilayotgan iqtisodiyotda imkoniyatlar yo‘qligini ko‘rsatib, amaldorlar shaxsan tan olgan mamlakat aholisining tez kamayib borishiga hissa qo‘shmoqda.
2022-yilda Anqara Ashxobodning iltimosiga ko‘ra Turkmaniston fuqarolari uchun vizasiz sayohatni bekor qildi va Turkmaniston pasportini yangilashdagi kechikishlar so‘nggi yillarda tizimli tus oldi.
Shuningdek, Turkmanistonning diplomatik vakolatxonalari xorijda istiqomat qilayotgan fuqarolari uchun muddati o‘tgan pasportlarni yangilash yoki yo‘qolganlarini almashtirishni to‘xtatdi, o‘tgan yil oxirida vaqtinchalik sayohat hujjatlari bosqichma-bosqich bekor qilindi.
Chet elliklarga turmushga chiqqan turkman ayollariga nisbatan munosabat Ashxobodning fuqarolarni o‘z vatanida ushlab turish uchun qanchalik uzoqqa borishiga so‘nggi misoldir.
O‘tgan yili Yevropada joylashgan, Turkmanistonni yoritadigan muxoliflarning Turkmen.News nashri, Turkiya ayrim migratsiya qoidalarini yumshatganiga javoban, rasmiylar "yo‘lovchilarni reyslardan ommaviy ravishda olib tashlayotganini" xabar qilgan edi.
Turkiya Migratsiya xizmati tomonidan 2024-yil dekabr oyida e’lon qilingan ma’lumotlarga ko‘ra, Turkiyada rasman 205 369 nafar Turkmaniston fuqarosi istiqomat qiladi, ammo haqiqiy soni bundan ko‘proq bo‘lishi mumkin.
WhatsApp guruhining yana bir a’zosi Rustam Arslan ham rafiqasi Dilfuza bilan uchrashish uchun Turkiya va Turkmaniston hukumatlariga murojaatlar yo‘llagan.
Turkiya dastlab Dilfuzani 2023-yilda migratsiya qoidalarini buzgani uchun deportatsiya qilgan va unga 2026-yilgacha mamlakatga qaytishni taqiqlagan.
Shunga qaramay, turk rasmiylari Rustamga Turkmaniston hukumati ruxsat bersa, Dilfuza mamlakatga qaytishi mumkinligini aytishgan.
Bunday bo‘lmagan va Turkiya Tashqi ishlar vazirligi endi Dilfuza ishini "Turkmanistonning ichki ishi" deb hisoblamoqda. Rustam Ozodlik radiosining turkman xizmatiga Turkmanistonning Istanbuldagi konsulxonasi xodimlari uni hatto binoga kiritmaganini aytdi.
"Inson o‘z sevgilisidan ajralganida, u bo‘shliqqa tushadi. Ertalab uyg‘onasiz va nonushtaga ishtahangiz yo‘q. Kechki ovqat ham yeya olmaysiz. Bundan tashqari, mening biznesim bor. Hatto o‘zimni yomon his qilganimda, og‘riq sezganimda ham o‘rnimdan turib, do‘konimni ochishimga to‘g‘ri keladi, chunki men yolg‘izman," deydi Rustam.
Harakatlanish erkinligiga "o‘zboshimcha aralashish"
Turkmanlar pandemiya davrida o‘z mamlakati diplomatik vakolatxonasining nofaolligini va Turkiyada konsullik xizmatlarining yo‘qligini qattiq tanqid qildilar. Bir guruh fuqarolar Istanbuldagi Turkmaniston konsulxonasi tashqarisida muntazam norozilik namoyishlari uyushtirdi.
Noroziliklarning ko‘plab sabablaridan biri pasport masalasi edi.
Turkmanistonning Inson huquqlari bo‘yicha Helsinki fondi (THF) va Human Rights Watch tashkiloti noyabr oyidagi hisobotida "Turkmaniston rasmiylarining o‘z fuqarolari pasportlarini yangilashdan bosh tortishi migrantlarning mezbon mamlakatlarda qonuniy maqomga ega bo‘lishiga to‘sqinlik qilmoqda" va bu "ularning ko‘chish erkinligi huquqiga o‘zboshimchalik bilan aralashish" ekanligini ta’kidladi.
Konsullik hududida namoyishchilar hujumga uchragandan so‘ng norozilik namoyishlari so‘ndi, hujum qurbonlari hujum qilganlardan birini konsullik xodimi bo‘lganini aniqlashdi.
Namoyishlar fuqarolik jamiyati deyarli mavjud bo‘lmagan va axborot qattiq nazorat qilinadigan Turkmaniston hokimiyatini sarosimaga solib qo‘ydi.
Keyinchalik bir qator faollar hibsga olindi va Turkiya huquq-tartibot idoralari tomonidan mamlakatdan chiqarib yuborish bilan tahdid qilindi. Faollarning Ozodlik radiosiga aytishicha, buni Ashxobod so‘ragan bo‘lishi mumkin.
2023-yilda Turkmaniston aholisi 7 milliondan oshganini e’lon qildi. Biroq, tug‘ilish darajasi pasayishi va o‘n yildan ortiq davom etgan iqtisodiy inqiroz bu da’voning haqiqiyligini shubha ostiga qo‘ydi.
2021-yilda aholi o‘rtasida o‘tkazilgan dastlabki o‘rganishdan so‘ng, Turkmaniston rasmiylari Ozodlik radiosiga anonim tarzda murojaat qilib, mamlakatda doimiy yashovchi aholi soni taxminan 2,8 million kishini tashkil etishini ma’lum qilgan edi.
